Strażnicy Świętych Gajów z Ziem Dziadoszyców i Lugiów z Burintium

Wczesnośredniowieczna sauna u Słowian

Wczesnośredniowieczna sauna u Słowian. Czy pan jest poważny? Nie raz słyszałem takie słowa ze strony turystów, a nawet odtwórców. Niektórzy nawet pukali się w czoło. Trzeba jednak być cierpliwym i zrozumieć, że niektórzy są świętymi Tomaszami i póki nie zobaczą to nie uwierzą. A inni znowu, jak nawet zobaczą to stwierdzą, że sauny u Słowian to jak bajki u Disneya. Fantasmagorie! Niestety, sceptyków rozczaruję, a miłośników kultury słowiańskiej (jakakolwiek ona by nie była) pocieszę. Tak Słowianie mieli sauny i wcale nie musieli wyprawiać się na tereny dzisiejszej Finlandii, żeby zażywać takich przyjemności.

            Zacznijmy jednak od początku. Skąd wiemy, że Słowianie posiadali sauny? Po pierwsze jednoznacznie poświadczają ten fakt, źródła pisane. Dwa z nich o pierwszorzędnym znaczeniu musimy przytoczyć:

„Nie mają oni łaźni, lecz posługują się domkami z drzewa. Zatykają szpary w nich czymś, co bywa na ich drzewach, podobnym do wodorostów, a co oni nazywają: mech. Służy to zamiast smoły do ich statków. Budują piec z kamienia w jednym rogu i wycinają w górze na wprost niego okienko dla ujścia dymu. A gdy piec się rozgrzeje, zatykają owe okienko i zamykają drzwi domku. Wewnątrz znajdują się zbiorniki na wodę. Wodę tę leją na rozpalony piec i podnoszą się kłęby pary. Każdy z nich ma wiecheć z trawy, którym porusza powietrze i przyciąga je ku sobie. Wówczas otwierają się im pory i wychodzą zbędne substancje z ich ciał. Płyną z nich strugi [potu] i nie zostaje na żadnym z nich ani śladu świerzbu czy strupa. Domek ten nazywają oni: al-istba”[1].

  Powyższy tekst autorstwa Ibrahima ibn Jakuba, hiszpańskiego Żyda z Tortozy, który podróżował m.in. po krajach słowiańskich i opisał kraj Mieszka, jest bardzo ważny. Poświadcza on, że około roku 965-966 Słowianie użytkowali sauny. Co prawda zapisy Ibrahima zachowały się we fragmentach w przekazie al-Bekriego, geografa arabskiego z drugiej połowy XI wieku. Nie podważa to jednak ich wartości. Zresztą chcąc rozwiać wątpliwości niedowiarków, sięgnijmy dalej w przeszłość. Tym razem przywołajmy dzieło ibn-Rosteha (dla lubiących łamać sobie język: Abu’ Ali Ahmad ibn Umar) z pochodzenia Persa, który jest autorem dzieła „Księga kosztownych klejnotów”. Ten pisarz, które swoje dzieło geograficzne tworzył w latach 903-913 (hmm…dzisiaj byle nieuk, celbryta pisze książkę w dwa miesiące – nie jest to przytyk do ibn-Rosteha, a jedynie do poziomu dzisiejszych „pseudodzieł”) prawdopodobnie opierał swoje relacje na jeszcze starszych przekazach z drugiej połowy IX wieku. Przywołany wyżej Pers napisał tak:

„W ich kraju zimno bywa do tego stopnia silnie, że [każdy] człowiek spomiędzy nich wykopuje sobie pod ziemią coś w rodzaju piwnicy, nad którą robi dach z drewna, podobny do [dachu] kościoła. Dach ten obrzuca ziemią. Do takiej piwnicy wchodzi ten człowiek wraz ze swoją rodziną, wziąwszy nieco drew i kamieni. Następnie roznieca w niej ogień, aż [kamienie] rozgrzeją się i rozpalą do czerwoności. Kiedy [rozgrzanie się kamieni] dojdzie do najwyższego stopnia, polewają je wodą, aby z tego powstała para. Wtedy wchodzą do tego pomieszczenia i zdejmują swe odzienie”[2].

Z zapisów źródłowych wynika, więc że u Słowian stosowano dwa rodzaje saun. Pierwszą z otwartym paleniskiem i drugą z piecem. Co interesujące ta bardzie prymitywna forma jest potwierdzona dla starszego okresu. Oczywiście, niedowiarkom może być mało i powiedzą, „eee…ale przecież to nie dotyczy ziem domeny Piastów”. A jednak i tutaj będzie zaskoczenie. Sięgnijmy do innej dyscypliny, która powinna być dla odtwórcy źródłem wiedzy o średniowieczu, mianowicie do archeologii. Pełne zaskoczenie, znamy przynajmniej kilka odkryć obiektów interpretowanych jako wczesnośredniowieczne sauny, łaźnie. Są to znaleziska z Brzezia, Gniezna, Lublina i Nosocic. Szczególnie interesujące jest to pierwsze znalezisko, gdzie w półziemiance o wymiarach 3,5 x 3,5 odkryto stertę kamieni o śladach termicznych przepalenia oraz spękania. Wśród kamieni były granity i piaskowce, rzadkie dla tej okolicy małopolskiego Brzezia[3]. Osada, na której odkryto intrygujące domostwo została wydatowana dość szeroko na okres od VIII – do połowy XI wieku.

       Powyższe przykłady pokazują, że sauny nie są mitem, który rozgłaszali obcy przybysze na ziemie słowiańskie

P.S. Przypominam – uważajcie na sauny i łaźnie. Leszek Biały i Henryk Brodaty bawiąc się w takim miejscu (niektórzy twierdzą, że wypacali tam nadwyżki alkoholu[4]) w Gąsawie pod Żninem doznali dużych perturbacji. W wyniku napadu księcia pomorskiego Świętopełka Leszek Biały salwował się ucieczką nago na koniu, niestety nieudaną i przypłaconą życiem. A Henryk Brodaty odniósł ciężkie rany. Z opresji ocalił go rycerz Perygryn, który osłonił księcia i sam zginął. Łaźnie i sauny to także miejsce roznoszenia się chorób płciowych zwłaszcza, jeśli jest to także miejsce pracy pań lub panów zajmujących się najstarszym zawodem świata. W związku z tym zachowajcie ostrożność.
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
[1] Cytat za G. Labuda, Słowiańszczyzna starożytna i wczesnośredniowieczna, Poznań 2003, s. 123.

[2] Tamże, s. 119.

[3] W. Pastuszka, Łaźnię sprzed tysiąca lat odkopano w Małopolsce, http://archeowiesci.pl/2010/09/06/lazni … alopolsce/ Dostęp z dnia 27 września 2014 roku.

[4] B. Śliwiński, Kronikarskie niedyskrecje czyli życie prywatne Piastów, Gdańsk 2004, s. 115.

Autor: dr Marcin Danielewski
Źródło: https://grzybowskiezimowiska.wordpress. … owa-sauny/