Strażnicy Świętych Gajów z Ziem Dziadoszyców i Lugiów z Burintium

Moja interpretację topora z Gostynia, którą wykonał kowal Ludosza można zobaczyć na  jego blogu.

Na moim blogu pojawi się (wraz ze szczegółami na czym się opierałem) jak tylko go oprawię, a myślę o osadzeniu go przy pomocy skóry jak można zaobserwować w toporach lednickich (za P. Sankiewicz, A. M. Wyrwa "Topory średniowieczne z Ostrowa Lednickiego i Giecza", Lednica 2013):

Przy analizie toporzysk warto zwrócić uwagę jeszcze na jeden szczegół. Otóż na jednym z całkowicie zachowanych okazów, odkrytym przy moście zachodnim (kat. 91; tabl. VXXXVII:4), widoczne jest wyraźne przewężenie w dolnej partii toporzyska, które mogło służyć albo lepszemu dopasowaniu tego elementu do dłoni, albo też było miejscem montażu skórzanego temblaka [Kotowicz 2008a, 454]. O ich wykorzystaniu mówi latopis nowogrodzki (IV), w którym pod 1216 r. zapisano, iż toporzyska były zaopatrzone w „паворозы” (powrozy, sznury) mocujace je do ręki [Алешковский 1960, 71]. Niewykluczone, że analogiczne funkcje miało zgrubienie (ograniczenie przed zsunięciem się temblaka) widoczne na toporzysku kolejnego okazu odkrytego w rumowiskach wspomnianego mostu (kat. 95; tabl. LXXXVIII:2).
Mając już gotowe toporzysko, należało pomyśleć nad takim sposobem osadzenia żeleźca, który powodowałby ścisłe dopasowanie obu elementów [Borowczak 2008, 34-35; Kotowicz 2008a, 448, 450]. Jak widać na przykładach zarówno z Polski, jak i terenów sąsiednich żeleźca osadzano na dwa sposoby. Pierwszy z nich, który, jak się wydaje, był powszechniejszy, polegał na nałożeniu żeleźca od dołu toporzyska, przy jednoczesnym pozostawieniu pogrubionego górnego jego zakończenia, co powodowało lepsze zaklinowanie się elementu drewnianego w osadzie. Wskazuje na to również fakt stopniowego zwężania się toporzysk ku dołowi, widoczny w przynajmniej kilku przypadkach (np. kat. 68, 85, 91, 94, 118, 120, 124, 126, 155 i 163; por. też Borowczak 2008, 27). W przypadku analizowanego zbioru zabieg taki zastosowano przynajmniej w 16 przypadkach (kat. 14, 39, 41-43, 59, 68, 82, 94, 116, 121, 124, 155, 157, 161-162). Podobnie konstruowano również niektóre topory z morawskich Mikulczyc [Poláček, Marek, Skopal 2000, Abb. 22:2-3, 23:4,6-7, 24:4, 25:3, 27:1], a także z pewnością dwa spośród okazów z Bobięcina [Chudziak, Kaźmierczak, Niegowski 2011, ryc. 23:f, 24:c]. W przypadku pozostałych okazów lednickich nie ma już tej pewności, mogły być osadzane zarówno od dołu, jak i drugim sposobem – nasadzane od góry toporzyska [Kotowicz 2008, 448, 450].
W trakcie osadzania żeleziec toporów niejednokrotnie zdarzały się sytuacje wymuszające konieczność jeszcze lepszego ich dopasowania do toporzysk. Zdarzało się to zwłaszcza wtedy, kiedy żeleźce było niestarannie wykute, w czego wyniku w jego osadzie powstawały nierówności destabilizujące całą konstrukcję. W celu ich wyeliminowania stosowano zatem dodatkowe wzmocnienia w postaci fragmentów skóry oraz metalowych klinów [por. Borowczak 2008, 34; Kotowicz 2008a, 450-451; Michalak, Wolanin 2008, 103]. Wśród omawianych tutaj zabytków pozyskanych w trakcie badań mostów prowadzących na Ostrów Lednicki znalazło się przynajmniej 13 toporów43, których żeleźca były osadzone na toporzysku za pomocą kawałków skóry (kat. 24, 44, 51-52, 58-59, 69, 71, 79, 106, 128, 137, 166; tabl. XIII:2, XXII:2, XXVI:1, XXVI:2, XXIX:2, XXX:1, XXXV:1, XXXVI:1, XL:1, LIII:2, LXIV:2, LXIX:1, LXXXIII:2), niekiedy podwójnie złożonej (kat. 69). Analizę gatunkową jej reliktów wykonała Radek [w tym tomie], dlatego dodamy jedynie, że zabytki ze zbiorów Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy są bodajże pierwszymi, dla których wykonano w Europie badania tego typu. Warto zauważyć, iż wśród oznaczonych okazów znalazły się gatunki zwierząt domowych – jak koza lub owca i rzadziej bydło, ale pojawił się również fragment wykazujący podobieństwo do skór zwierząt jeleniowatych. Istotną informacją wynikającą z tych badań jest również fakt celowego nakładania skóry w ten sposób, aby jej gładkie lico przylegało zawsze do żeleźca, natomiast bardziej nierówna powierzchnia mizdry łączyła się z porowatym toporzyskiem. Pozostałości skóry wystąpiły zaledwie na kilku zabytkach odkrytych na dwóch stanowiskach z terenu Rosji. Zarejestrowano je przy toporach z Nowogrodu, gdzie w miejscu nasadzenia żeleźca toporzysko owijano jednokrotnie skórą [Колчин 1959, 27]. Podobnie było w przypadku inkrustowanego złotem czekana z Pskowa, którego żeleźce osadzono za pośrednictwem szerokiego, prostokątnego i płaskiego kawałka niewyprawionej skóry. Autorzy opracowania tłumaczyli jej obecność tutaj dwojako: jako amortyzator osłabiający wpływ uderzenia na toporzysko albo jako jego stabilizator [Кулакова, Салмин 2006, 36,
рис. 2]. Wydaje się, że ta pierwsza hipoteza jest zupełnie nietrafiona.

[...]

W grupie toporów, w których osadach zachowały się fragmenty skóry, siedem toporzysk wykonano z drewna grabowego, jedno z dębowego, jedno z wiązowego, jedno z liściastego rozpierzchło-naczyniowego, a jedno oznaczono ogólnie jako liściaste. Jeden z klinów wystąpił z toporzyskiem grabowym. Zważywszy, że większość toporzysk w analizowanym zbiorze wykonano z drewna grabowego, nie można w tym przypadku mówić o czytelnych związkach pomiędzy użyciem skóry czy stabilizacji klinami a rodzajem użytego surowca.

[...]

II.
Szczątki skóry na powierzchni drewnianych stylisk toporów
7.
Nr kat. 44 – fragment toporzyska z zachowaną skórą.
Zmineralizowany, przesycony rdzą i środkiem konserwującym szczątek skóry wzorem powierzchni zewnętrznej przypomina deseń lica kozy lub owcy. Zachowane ślady otworów włosowych, ułożone
w grupach (2 grupy), są cechą wykluczającą pochodzenie szczątka z powłoki bydła.
Przylegająca ściśle do drewna wewnętrzna powierzchnia skóry (mizdra?) była niedostępna i nie została przebadana.
8.
Nr kat. 51 – fragment toporzyska z resztkami zachowanej skóry.
Szczątek skóry zajmuje 1/3 powierzchni obwodu fragmentu toporzyska. Widoczna na zewnątrz powierzchnia skóry ze śladowo zaznaczonym wzorem lica i otworami włosowymi ułożonymi w podwójne grupy wyklucza pochodzenie szczątka z powłoki bydła. Powierzchnia wewnętrzna skóry, przywarta do drewna, była niedostępna. Widoczne przy wolnej krawędzi szczątka pojedyncze pęczki włókien skóry pozlepiane środkiem konserwującym były nieprzydatne do analizy taksonomicznej skóry. Na podstawie śladów po zachowanych cechach gatunkowych skóry, rysunku powierzchni licowej i układzie zachowanych grup otworów włosowych analizowana skóra wykazuje pewne cechy skór małych przeżuwaczy bardziej pasujących do skóry owczej niż koziej.
9.
Nr kat. 52 – fragment toporzyska z resztkami zachowanej skóry.
Resztki skóry zachowały się na obu fragmentach sklejonego zabytku. Na krótszej części zabytku przywarte do drewna ślady materiału skórnego są tak skąpe, że jedynym możliwym wynikiem było stwierdzenie jego obecności.
Na dłuższej części zabytku resztki skóry zespolone rdzą i drobinami piasku opasają obwód omawianego fragmentu mniej więcej w połowie długości. Sądząc po śladowo zachowanych cechach taksonomicznych skóry – takich, jak wzór powierzchni licowej (być może tylko jego relief w rdzy), układ, pojedynczo zachowane otwory włosowe o stosunkowo dużej średnicy – należy wykluczyć pochodzenie szczątka
z surowca bydlęcego, natomiast materiał ten wykazuje pewne cechy skóry zwierząt jeleniowatych.
10.
Nr kat. 58 – toporzysko z zachowanymi resztkami skóry na powierzchni.
Szczątki skóry są widoczne na obwodowej powierzchni połowy długości drewnianej części zabytku. Wszystkie fragmenty skóry są zwrócone mizdrą do drewna. Na podstawie obrazu powierzchni wzoru warstwy licowej niektórych większych fragmentów i ułożonych w grupy śladów po otworach włosowych można wykluczyć pochodzenie skóry (przynajmniej tych szczątków) z surowca bydlęcego.
Jeśli przyjąć, że widoczne na powierzchni obwodu styliska szczątki materiału skórzanego są śladem po jednej warstwie skóry, to przebadane szczątki są śladem pasma nałożonego na drewno wewnętrzną powierzchnią, czyli mizdrą, a licem skierowanego do otworu żeleźca.
W sąsiedztwie szczeliny w drewnie styliska widoczne jest sfałdowanie skóry, które może być miejscem łączenia wolnych końców paska np. metodą nałożenia na siebie. Nie można jednak wykluczyć, że omawiane miejsce jest śladem po dwóch ułożonych jeden na drugim pasach skórzanych, z których głębszy stykał się z drewnem mizdrą, a licem – z mizdrą skóry zewnętrznej warstwy.
11.
Nr kat. 59 – toporzysko z zachowanymi resztkami skóry na powierzchni.
Ciemna warstwa widoczna na powierzchni drewna wzdłuż obwodu szerszej części styliska (1/5 długości zabytku) jest śladem innego niż drewno materiału, być może skóry. Zachowane fragmenty warstwy przesycone rdzą i substancją użytą do konserwacji zabytku z drobinami piasku i być może pęczkami włókien kolagenowych tworzą zbitą masę, z której bez trudu można było wyodrębnić drobiny piasku. Nie powiodły się natomiast próby wyodrębnienia włókien skórnych z zachowanych fragmentów warstwy.
12.
Nr kat. 128 – fragment toporzyska z resztkami zachowanej skóry.
Szczątek rozdwojonej skóry o wzorze lica zbliżonym do deseniu lica skóry owczej lub koziej. Taki obraz zewnętrznej powierzchni skóry wyklucza pochodzenie fragmentu z powłoki bydła. Nie można natomiast wykluczyć, że otrzymany do oceny materiał był śladem po dwóch skórach nałożonych mizdrą do siebie. W takim przypadku skóra głębiej położona przylegałaby licem do drewna, a skóra zewnętrzna – licem do powierzchni otworu żeleźca. W obawie o naruszenie struktury zabytku nie rozdzielono warstw skóry (nieelastyczne, utwardzone substancją konserwującą), a tym samym nie potwierdzono ani nie wykluczono jednej z powyższych tez.
13.
Nr kat. 137 – fragment toporzyska z zachowaną skórą.
Zawinięty mizdrą na zewnątrz fragment jednej skóry lub dwie skóry tego samego gatunku zwierzęcia zwrócone do siebie licem. Niezależnie od tego, który z wymienionych wariantów jest prawdziwy lub zbliżony do prawdy, do drewna toporzyska skóra przylega mizdrą.
Na podstawie wzoru lica skóry (skór?) i nielicznych śladów otworów włosowych ułożonych w grupy, należy wykluczyć jej (ich?) pochodzenie ze skóry bydlęcej. Widoczne na powierzchni zewnętrznej nierówności w postaci wielu drobnych wzgórków przypominają obraz wzoru powierzchni licowej skóry owczej? (koziej?)."

[...]

Zgodnie z otrzymaną wstępnie informacją przebadane szczątki skóry były fragmentami materiału, którym owijano jeden z końców drewnianego styliska, a następnie osadzano na tak przygotowanym drewnie metalową część topora. Pozostaje zastanowić się nad celowością i poziomem świadomego wyboru użycia skóry w konstrukcji toporów bojowych przez wykonawców tej popularnej w średniowieczu broni.
Z poczynionych badań skór z 13 zabytków wynika, że skórę nakładano tak, by mizdra przylegała do drewna, a lico do metalu. Prawie wszystkie fragmenty skóry w kształcie niepełnych rulonów, miały lico na wypukłej stronie zabytku. Wyjątkiem był jeden z sześciu fragmentów skóry (nr kat. 69), którego powierzchnią wypukłą była mizdra skóry. Szczątki skóry zachowane na powierzchni drewnianych toporzysk przywarte były mizdrą do drewna.
Wygląda to na działanie przemyślane wykorzystujące właściwości materiałów w miejscu łączenia części topora – drewnianej z metalową. Nierówna, włóknista powierzchnia mizdry była łączona z porowatą powierzchnią drewna. Taki sposób zespalania drewna ze skórą zapobiegał przemieszczaniu się skóry po powierzchni drewna, a przynajmniej przemieszczanie to ograniczał, stabilizując jej położenie między toporzyskiem a otworem żeleźca. Z drugiej strony, skierowanie na zewnątrz gładkiej powierzchnia lica skóry mogło ułatwiać nasadzanie metalowej części topora na stylisko.

Czy mógłbyś zrobić galerię znalezisk toporów z naszych terenów? Szukam czegoś wreszcie dla siebie aby dać do wykucia.

Rewelacyjną wiadomość o popęszyckich toporach można znaleźć w komentarzu do mojego artykułu na blogu.

Ostatnio edytowany przez Chruściel (2016-03-18 15:06:46)

Juz mam replikę toporka Popęszyce II.



Osadzony na kawałku skóry. Muszę skrócić trzonek i go wyprofilować, gdyż dla moich warunków fizycznych jest troszkę zbyt długi 80 cm i za szeroki by dobrze leżał w dłoni. Ale to już kosmetyka

No właśnie nie mam. Dostałem już oprawiony. Sam będę  szukał teraz drzewców do grotów włóczni do walki.