Strażnicy Świętych Gajów z Ziem Dziadoszyców i Lugiów z Burintium

O KRAJKACH

POCZĄTKI I ROZWÓJ

Początki tkania tabliczkowego należy wiązać z wczesną epoką żelaza. Najwcześniejsze przykłady krajek (co do których jest pewność, że były tabliczkowymi) pochodzą z VIII w. p.n.e. z terenów dzisiejszego Rzymu i dalej z ok. 700 r. p.n.e. (Hallstadt - Austria i Hochdorf - Niemcy). W V lub VI w. na terenie Europy zachodniej i północnej pojawiły sie krajki broszowane (ang. 'brocaded') - gdzie dodatkowy metaliczny (srebrny lub złoty) wątek tworzył wzór na powierzchni najczęściej jedwabnej ( w rzadszych wypadkach wełnianej) osnowy. Krajki takie szybko stały się jedną z najbardziej luksusowych form zdobienia ubrań i były wysoko cenione w całej Europie. Jako takie stały się przedmiotem handlu i obecne miejsce znalezienia krajek nie zawsze odpowiada miejscu ich produkcji. Można założyć, że ze względu na dostępność materiałów oraz rozwój skomplikowanych i pracochłonnych technik powstały wyspecjalizowane "centra tkackie", eksportujące swoje wyroby do odległych regionów (uważa się np. że brokatowane krajki z Birki mogły być importem z Bizancjum, krajki znalezione w Belgii prawdopodobnie powstały w okolicach Kolonii itd.). Rozprzestrzenienie się technik tabliczkowych sprawiło, że obecnie, jako część rzemiosła ludowego, spotykane są między innymi w północnej Afryce (Maroko), na Kaukazie a nawet w Japonii...

PRZEZNACZENIE

Krajki pełniły nie tylko funkcję praktyczną (wzmacniając brzegi tkaniny) ale także ozdobną i społeczną - podkreślały, podobnie jak inne kosztowne elementy stroju, status majątkowy właściciela. Przyszywane były najczęściej do rękawów jako mankiety ale zdobiły również kołnierze, dolne krawędzie tunik i sukienek, zakrywały szwy między rękawami a tułowiem. Znalezisko z Kostrup w Danii z X w. potwierdza użycie krajki jako lamówki do górnej krawędzi fartuszka (pomiędzy dwiema broszami żółwiowymi), inne z Haithabu z X w. (Niemcy, grób kobiecy) ukazuje ułożenie pionowe krajek po bokach wzdłuż ciała – najprawdopodobniej zdobienie szaty wierzchniej – tuniki lub płaszcza. W Mammen (Dania) znaleziono natomiast pięknie zdobione (krajką z metalicznym wątkiem) mankiety tuniki w grobie z X w. prawdopodobnie kobiecym. Innym ciekawym znaleziskiem z Haithabu jest kawałek krajki przyczepiony z jednej strony do wisiorka - nie ma pewności jaką funkcje pełniła ta krajka, czy była to lamówka czy pasek (resztki okucia?) czy może zdobienie torby lub torebki/portmonetki? Krajki były powszechnie używane jako opaski na głowę (znaleziska z Dziekanowic i Gruczna) lub do przyozdobienia nakrycia głowy – zarówno przez kobiety jak i mężczyzn (wiele znalezisk krajek w grobie w okolicach głowy). Istnieje hipoteza wysunięta przez Croowfoot i Hawkes, że wczesne anglosaskie krajki broszowane mogły być wykorzystywane jako bransoletki ( dwa znaleziska z kobiecych grobów gdzie krajki zostały znalezione pojedynczo w okolicach nadgarstka). Większość tabliczkowych pasów, które przetrwały do naszych czasów jest broszowana i może być bezpośrednio przypisana mężczyznom. Co do tych najwcześniejszych ( z germańskich i anglosaskich pochówków) są wątpliwości odnośnie ich przeznaczenia – nie można jednoznacznie stwierdzić czy funkcjonowały jako pasy, szarfy na miecz czy jako obszycia szaty wierzchniej. Dopiero przykłady znalezisk z XII, XIII w. (oraz późniejsze) są niezaprzeczalnie pasami ( pas króla Szwabii czy pas Infante Fernando de la Cerda). Późniejsze znaleziska (np. z Saint Foy, Francja, XV w.) - pasy z motywami heraldycznymi – mogły należeć zarówno do kobiet jak i mężczyzn (dowodzą tego obrazy i rzeźby z epoki). W późnym średniowieczu krajki broszowane zdobiły nie tylko ubrania ale również buty. Były też wykorzystywane do obszycia tkaniny, którą przykrywano trumnę w grobie lub bezpośrednio przyczepiane do trumien. Szczególnie liczne znaleziska świadczą, że krajki broszowane bardzo chętnie wykorzystywane były do zdobienia szat przez hierarchów kościelnych (alby, stuły, humerały itd.).

KOLORY

Tkano krajki zarówno jednobarwne jak i wielobarwne. Używano wszystkich tych odcieni, które można było uzyskać farbowaniem naturalnym, jednak najczęściej znaleziska wykazują kolory takie jak odcienie czerwonego, żółtego, niebieskiego, zielonego i brązu. Znaleziska polskie (Gdańsk, Opole) potwierdzają również używanie koloru czarnego i ecru. Większość starszych krajek broszowanych nie była badana pod kątem kolorów. Te które były wykazują barwy intensywne i nasycone t.j. czerwony, purpurowy, niebieski, fioletowy, zielony na których metaliczny wątek dobrze się odznaczał.

MOTYWY I WZORY

Najpopularniejsze we wczesnym okresie były proste, najłatwiejsze do uzyskania motywy liniowe (kreski, fale, rauty), stopniowo rozwijane do bardziej skomplikowanych form geometrycznych – pojawiają się zgeometryzowane symbole: "grzebienie', "eski", "krzyżyki", zwierzęta (Evebö-Eide, Gruczno) i wszelkiego rodzaju znaki solarne – niezmiennie popularne zarówno we wczesnym jak i późnym średniowieczu. Należy zauważyć, że dokładnie te same wzory powtarzały się niezależnie od lokalizacji i datowania (np. krajki z opactwa St.Truiden, Belgia. XIII-XIV w. zawierają motywy występujące na taśmie z Mammen z Xw.). W późniejszym średniowieczu (od XII w.) zaczynają dominować motywy roślinne (winorośl, przeplatające się gałązki), zwierzęce (lwy, orły, smoki). Motywy heraldyczne takie jak zamki, tarcze i lilie pojawiały się głownie w XIV-XV w. Krajki ze strojów liturgicznych zawierały również napisy, liczne symbole solarne i biblijne.

MATERIAŁ I TECHNIKI

Najczęstszym materiałem używanym do tkania krajek we wczesnym średniowieczu była wełna, w późniejszym jedwab. Len rzadko był używany jako jedyny materiał osnowy, łączono go jednak z jedwabiem i wełną. Tabliczki tkackie wykonywano z drewna, skóry i rogu, przewiercano w nich dwa, cztery lub więcej otworów, a ilość używanych tabliczek wahała się od kilku do ponad stu... Do tworzenia wzoru używano różnorodnych technik:

- Wcześni tkacze eksperymentowali używając różnokolorowych nitek w osnowie – obracając poszczególne tabliczki uzyskiwali określony wzór na krajce. Taka metoda była szczególnie popularna w Skandynawii (np. VI w. Norwegia: krajki z Evebö-Eide, Ovre Berge czy Snartemo V - zasługująca na szczególna uwagę, skomplikowana i misternie utkana, gdzie użyto czterech kolorów wełny w każdej z 56 tabliczek). Tą metodą tkano też na tabliczkach, w których znajdowały się tylko dwie nitki – po jednej danego koloru (np. Snartemo II);

- Znane są znaleziska (np. Z Broedbaek i Sejflod w Danii z VI w., Gotlandii z XI w. czy Krimulda na Litwie z XI-XII w.) gdzie uzyskiwany był wzór "reliefowy" poprzez obracanie pojedynczych tabliczek, w których znajdowały się tylko dwie nitki tego samego koloru, natomiast brzegi krajki były wzmacniane splotem gdzie w tabliczce znajdowały się 4 nitki;

- Najpopularniejsza technika, której przykłady zachowały się najliczniej, polegała na tworzeniu wzoru przy pomocy dodatkowego wątku – materiałowego, owiniętego wokół nici osnowy (soumak), lub metalicznego/materiałowego przykrywającego nici osnowy (broszowanie);

Te ostatnie, jako najliczniej zachowane do naszych czasów, zasługują na nieco bardziej szczegółowe omówienie:

KRAJKI BROSZOWANE (BROCADED TABLET WOVEN BANDS)

Wcześniejsze krajki broszowane wykorzystywały jako osnowę nici wełniane lub rzadziej lniane . Jednak szybko jedwab, ze względu na swoją wytrzymałość, stał się "jedynym słusznym wyborem" Powszechne było jednak "oszczędzanie" na tym cennym materiale, krajki znalezione w Mammen, Horning czy Hvilehoj są tego świetnym przykładem: w dwóch dziurkach tabliczki tkackiej znajdował się jedwab a w dwóch pozostałych jakieś włókno roślinne (len lub pokrzywa), które nie przetrwało do naszych czasów. W tych miejscach na odnalezionych kawałkach krajek jest "puste" miejsce. "Zastępcze" włókna nie były widoczne na wierzchu krajki - przykryte drugim wątkiem zdobiącym pojawiały się w środku osnowy lub na spodzie tak, że na wierzchu widać tylko jedwab i wątek metaliczny. Tym wątkiem zdobiącym była najczęściej nitka srebrna (w Skandynawii i na Rusi), złota lub pozłacana (na terenach Europy zachodniej - Frankowie, Saksonowie). Do X w. dodatkowym metalicznym zdobiącym wątkiem był cieniutki drucik srebrny lub złoty. Później powszechne stały się nici metaliczne – cieniutkie paseczki srebra, złota lub pozłacanego srebra owinięte na nitce jedwabnej (w rzadkich wypadkach na końskim włosiu). Do broszowania używano również wełny, jedwabiu (szczególnie w późniejszym średniowieczu) jak również końskiego włosia (szczególnie we wczesnym średniowieczu). Większość misternie tkanych krajek wczesnośredniowiecznych z metalicznym wątkiem była dosyć wąska, ok. 0,5 cm – 1,5 cm. Późniejsze mogły osiągać szerokość nawet do 3-5 cm.
Dla zilustrowania zachowanego materiału krótkie porównanie trzech dobrze znanych kolekcji krajek broszowanych:

1) Anglosaskie z VI w. – nici osnowy były prawdopodobnie wełniane lub lniane. Badacze nie wykluczają zupełnie jedwabiu, jednak z powodu nie zachowania się nawet pojedynczej nitki osnowy nie są w stanie tego stwierdzić. Krajka z VII w. z Taplow ma osnowę wełnianą co daje podstawy do przypuszczeń, że wcześniejsze również mogły być z podobnego materiału. Wątek metaliczny - w tych wczesnych krajkach był to złoty cieniutki pasek ( takie wątki metaliczne były używane we wschodnich tkaninach śródziemnomorskich a rozpowszechniły się w Europie w okresie Imperium Rzymskiego). Szerokość krajek wahała się od 2,9 mm do 9mm. Wzór : proste, powtarzające się wzory geometryczne (oparte na zygzakach i krzyżujących się liniach).

2) Birka – VIII-X w.– dyskusyjne jest pochodzenie tych krajek (czy wyrób lokalny czy import z Bizancjum? Ponieważ Birka była centrum handlowym krajki te mogły również dotrzeć do Szwecji z zachodniej Europy). Większość tych krajek wykonana została z jedwabiu lub jedwabiu i lnu. Wśród nich jest również krajka wykonana pół-na-pół z jedwabiu i wełny. Ogólnie znaleziono 35 kawałków. Metaliczne wątki zdobiące były zróżnicowane – drucik (drut ciągniony ?) srebrny, drucik złoty, drucik pozłacany, nici srebrne i złote (owinięte na jedwabiu cieniutkie paski metalu). Drut ciągniony był używany powszechnie do haftu od wczesnych czasów i zarówno srebrny jak i złoty był znaleziony na tkaninach z czasów Imperium rzymskiego. Wzornictwo: powtarzające się motywy geometryczne (w tym głównie solarne). Szerokość: nieco szersze od tych z VI w z Anglii co wskazuje na "kolejny krok w sztuce tkania" krajek broszowanych – od 5mm do 17mm.

3) St.Truiden, Belgia XIII-XIV w. – 27 odrębnych fragmentów krajek broszowanych, wszystkie mają osnowy jedwabne ( w kolorach tęczy Charakteryzuje je ogromna różnorodność rodzajów wątku zdobiącego (tworzącego wzór): na jednej krajce znajduje się nawet do 5 jego rodzajów - od różnych typów wątku metalicznego po wielokolorowy jedwab. Motywy: wzornictwo bogate i różnorodne, od prostych form geometrycznych po zamki, tarcze, motywy roślinne i zwierzęce.

Żródło: http://warsztat-syv.w.interia.pl/info.html